Điểm nhìn trần thuật là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về điểm nhìn trần thuật

Điểm nhìn trần thuật (narrative point of view) là khái niệm trung tâm trong nghiên cứu trần thuật học, đặc biệt trong lĩnh vực văn học, điện ảnh, và các hình thức kể chuyện tương tác. Nó chỉ định vị trí tri nhận từ đó câu chuyện được kể, qua đó ảnh hưởng trực tiếp đến cách thông tin được trình bày, sắp xếp và tiếp nhận. Sự lựa chọn điểm nhìn không chỉ là một quyết định kỹ thuật mà còn là một chiến lược thẩm mỹ và ý nghĩa.

Trong lý thuyết trần thuật hiện đại, điểm nhìn được coi là cơ chế kiểm soát thông tin. Người kể chuyện có thể lựa chọn tiết lộ hoặc che giấu những gì người đọc biết về các sự kiện, nhân vật hoặc môi trường trong văn bản. Từ đó, cùng một câu chuyện có thể tạo ra những hiệu ứng cảm xúc và nhận thức hoàn toàn khác nhau tùy thuộc vào cách lựa chọn điểm nhìn.

Điểm nhìn không tồn tại độc lập mà luôn gắn liền với hệ thống ngôn ngữ, thời gian và trật tự của lời kể. Một số học giả như Gérard Genette đã phân biệt giữa "focalization" (tiêu điểm tri nhận) và "voice" (giọng kể) để làm rõ vai trò phức tạp của điểm nhìn trong quá trình trần thuật.

Phân biệt điểm nhìn trần thuật với vai trò người kể chuyện

Người kể chuyện là thực thể thực hiện hành vi kể lại câu chuyện trong văn bản, trong khi điểm nhìn là vị trí hoặc trung tâm tri nhận thông tin – nơi mà mọi sự kiện, hành động hoặc cảm xúc được lọc qua. Đây là hai khái niệm có quan hệ chặt chẽ nhưng không đồng nhất. Nhầm lẫn giữa chúng dẫn đến việc hiểu sai về mục đích và hiệu ứng của cấu trúc trần thuật.

Ví dụ, một câu chuyện có thể được kể bởi người kể chuyện ngôi ba toàn tri, nhưng vẫn chỉ trình bày nhận thức của một nhân vật nhất định. Trong trường hợp này, người kể có quyền năng toàn tri, nhưng điểm nhìn lại bị giới hạn. Ngược lại, trong văn học hậu hiện đại, người kể chuyện có thể tham gia như một nhân vật, nhưng lại không nắm được toàn bộ câu chuyện – một hình thức điểm nhìn bị giới hạn trong giọng kể chủ quan.

So sánh nhanh:

Tiêu chí	Người kể chuyện	Điểm nhìn trần thuật
Bản chất	Chủ thể ngôn ngữ kể chuyện	Vị trí tri nhận thông tin
Chức năng	Truyền đạt nội dung	Lọc và cấu trúc thông tin
Khả năng tri nhận	Có thể toàn tri hoặc hạn chế	Thường gắn với một nhân vật cụ thể

Các loại điểm nhìn trần thuật phổ biến

Có nhiều hệ thống phân loại điểm nhìn, tuy nhiên, các loại chính có thể được nhóm lại như sau:

• Ngôi thứ nhất: Câu chuyện được kể trực tiếp từ nhân vật, sử dụng đại từ “tôi” hoặc “chúng tôi”. Người đọc tiếp cận thông tin qua kinh nghiệm chủ quan của nhân vật.
• Ngôi thứ ba toàn tri: Người kể không phải là nhân vật trong truyện và có kiến thức toàn diện về các nhân vật, sự kiện, tư tưởng và quá khứ - tương lai.
• Ngôi thứ ba giới hạn: Người kể đứng ngoài câu chuyện nhưng chỉ tiếp cận được nội tâm và trải nghiệm của một nhân vật duy nhất.
• Điểm nhìn khách quan: Người kể hành xử như một máy quay, ghi nhận mọi sự kiện mà không truy cập vào nội tâm nhân vật.

Các loại điểm nhìn có thể được sử dụng riêng biệt hoặc kết hợp linh hoạt trong một tác phẩm để tạo hiệu ứng đa tầng. Một số tiểu thuyết hiện đại còn chuyển đổi điểm nhìn theo chương hoặc phân đoạn, tạo ra cấu trúc kể chuyện phân mảnh.

Xem nguồn uy tín về điểm nhìn tại: MasterClass – Guide to Narrative Point of View

Vai trò của điểm nhìn trong cấu trúc trần thuật

Điểm nhìn là công cụ quan trọng để kiểm soát lượng và loại thông tin mà người đọc được tiếp cận. Nó định hình mức độ “gần” hay “xa” của người đọc với nhân vật hoặc sự kiện. Khi điểm nhìn nằm trong một nhân vật, ta có sự đồng cảm cao hơn với nhân vật đó do trải nghiệm được truyền tải qua lăng kính chủ quan.

Điểm nhìn cũng ảnh hưởng trực tiếp đến cấu trúc thời gian và không gian trong trần thuật. Ví dụ, điểm nhìn ngôi thứ nhất có thể tạo cảm giác gần gũi, nhưng bị hạn chế bởi sự thiếu toàn tri; trong khi điểm nhìn toàn tri cung cấp góc nhìn bao quát nhưng có thể gây cảm giác xa cách. Mỗi lựa chọn đều có ưu và nhược điểm riêng tùy theo mục đích nghệ thuật của tác giả.

Dưới đây là một bảng tổng kết:

Điểm nhìn	Ưu điểm	Hạn chế
Ngôi thứ nhất	Gần gũi, chân thật	Hạn chế thông tin
Ngôi thứ ba toàn tri	Kiến thức rộng, bao quát	Khó tạo cảm xúc đồng cảm
Ngôi thứ ba giới hạn	Trung gian giữa khách quan và chủ quan	Cần kiểm soát kỹ về nhất quán
Khách quan	Tạo khoảng cách nghệ thuật	Không tiếp cận được nội tâm

Tác giả khi lựa chọn điểm nhìn cần cân nhắc kỹ đến hiệu ứng thẩm mỹ, mức độ tin cậy, và trải nghiệm mà họ muốn mang đến cho người đọc.

Điểm nhìn và tính chủ quan trong tiếp nhận

Mỗi điểm nhìn trần thuật đều mang theo một mức độ chủ quan nhất định, bởi nó là sản phẩm của một trung tâm tri nhận cụ thể — con người, hệ hình, hoặc hệ tư tưởng. Khi người đọc tiếp cận một văn bản, họ không tiếp nhận sự kiện “khách quan”, mà là sự kiện đã được sàng lọc qua lăng kính của điểm nhìn. Điều này làm nảy sinh hiệu ứng “trần thuật lệch hướng”, khiến cho những gì được kể không chỉ là sự thật, mà là sự thật dưới ánh sáng của nhận thức và cảm xúc cá nhân.

Trong văn học hiện đại và hậu hiện đại, tính chủ quan này được khai thác như một chiến lược nghệ thuật để làm nổi bật sự bất ổn của nhận thức và ngôn ngữ. Câu chuyện không còn là bản sao của thực tại, mà là một cấu trúc ngôn ngữ đầy tính diễn giải. Khi điểm nhìn thay đổi, ý nghĩa câu chuyện cũng thay đổi theo. Như vậy, điểm nhìn trở thành công cụ để đặt vấn đề về tính bất định, sự mơ hồ và giới hạn tri thức của con người.

Chẳng hạn, trong The Sound and the Fury của William Faulkner, cùng một chuỗi sự kiện được kể lại từ các nhân vật khác nhau — mỗi người với trạng thái tinh thần và hệ quy chiếu riêng — tạo ra những thực tại chồng lấp, đôi khi mâu thuẫn. Đó không chỉ là trò chơi cấu trúc, mà còn là cách biểu đạt bản chất không nhất quán của nhận thức cá nhân.

Điểm nhìn không đáng tin cậy

Một biến thể đặc biệt của điểm nhìn trần thuật là người kể chuyện không đáng tin cậy (unreliable narrator). Đây là nhân vật kể chuyện mà sự tri nhận hoặc động cơ của họ bị nghi ngờ: họ có thể cố tình lừa dối, bóp méo sự thật, hoặc đơn giản là hiểu sai thế giới quanh mình. Loại điểm nhìn này thách thức người đọc phải chủ động suy luận, phân tích và hoài nghi thông tin mình tiếp nhận.

Nhà nghiên cứu Wayne C. Booth là người đầu tiên hệ thống hóa khái niệm này vào năm 1961 trong tác phẩm The Rhetoric of Fiction. Ông phân biệt rõ giữa người kể chuyện đáng tin cậy (reliable) và không đáng tin cậy dựa trên mức độ “đồng thuận đạo đức” giữa người kể và người đọc. Nếu người đọc cảm thấy khó tin hoặc nhận ra sự lệch chuẩn trong lời kể, đó là dấu hiệu của điểm nhìn không đáng tin cậy.

• Ví dụ kinh điển: Holden Caulfield trong The Catcher in the Rye, nhân vật chính vừa kể lại câu chuyện đời mình vừa lộ rõ sự bất ổn tinh thần.
• Nhân vật Humbert trong Lolita của Vladimir Nabokov là một minh họa điển hình cho chiến lược kể chuyện lừa dối để tạo sự đồng cảm giả tạo với hành vi tội lỗi.

Sự hiện diện của điểm nhìn không đáng tin cậy buộc người đọc trở thành “đồng tác giả” trong việc tái cấu trúc câu chuyện, từ đó làm nổi bật vai trò chủ động và phức tạp của quá trình tiếp nhận văn bản.

Điểm nhìn đa chiều và trần thuật phân mảnh

Trong nhiều tác phẩm đương đại, điểm nhìn không còn là một thể thống nhất mà được chia nhỏ, nhân bản và phân mảnh. Việc sử dụng nhiều điểm nhìn (multiple perspectives) cho phép tác phẩm cùng lúc thể hiện nhiều hệ giá trị, trải nghiệm và quan niệm khác nhau về thực tại. Đây là xu hướng đặc trưng trong văn học đa tuyến và các hình thức kể chuyện phi tuyến.

Việc chia sẻ điểm nhìn giữa nhiều nhân vật có thể thực hiện theo các cách:

1. Chuyển đổi điểm nhìn giữa các chương (ví dụ: As I Lay Dying của Faulkner).
2. Trần thuật lồng ghép (frame narrative) như trong Wuthering Heights – Emily Brontë.
3. Điểm nhìn đồng thời trong cùng một sự kiện – thể hiện trong các tác phẩm điện ảnh như Rashomon.

Kỹ thuật trần thuật phân mảnh không chỉ là một lựa chọn phong cách, mà còn phản ánh cách con người hiện đại tiếp cận thế giới – không còn tin vào sự thống nhất tuyệt đối của chân lý, mà thừa nhận sự tồn tại song song và mâu thuẫn của các phiên bản thực tại.

Ứng dụng trong điện ảnh và truyền thông

Khái niệm điểm nhìn trần thuật không chỉ giới hạn trong văn bản văn học, mà còn được ứng dụng rộng rãi trong các lĩnh vực kể chuyện bằng hình ảnh như điện ảnh, truyền hình, trò chơi điện tử và truyền thông kỹ thuật số. Trong các hình thức này, điểm nhìn được thể hiện qua:

• Góc quay (camera angle): cho biết ai đang “nhìn” và từ đâu.
• Lựa chọn khung hình (framing): nhấn mạnh hoặc che giấu thông tin.
• Lời thoại nội tâm (voice-over): biểu hiện điểm nhìn cá nhân của nhân vật.

Điển hình như bộ phim Rashomon (1950) của Akira Kurosawa, cùng một vụ án được kể lại từ bốn điểm nhìn khác nhau, mỗi người đều có phiên bản "sự thật" riêng. Hiệu ứng đa chiều này làm nổi bật sự bất định của tri nhận và đẩy người xem vào vai trò phán xét — liệu có một sự thật khách quan hay chỉ là những góc nhìn chủ quan chồng lấp?

Xem thêm phân tích về điểm nhìn trong điện ảnh tại: Film Reference – Point of View

Phân tích ví dụ cụ thể trong văn học

Trong Mrs. Dalloway của Virginia Woolf, điểm nhìn liên tục trượt giữa các nhân vật trong cùng một không gian, tạo ra hiệu ứng dòng ý thức và sự liên kết giữa các ý nghĩ mà không cần chuyển cảnh. Woolf sử dụng điểm nhìn ngôi ba giới hạn, nhưng di chuyển linh hoạt giữa các nhân vật như Clarissa, Septimus, và Peter Walsh — mỗi người có hệ quy chiếu nội tâm riêng nhưng đều bị ràng buộc bởi không gian đô thị London.

Một ví dụ nổi bật khác là Heart of Darkness của Joseph Conrad. Truyện có cấu trúc trần thuật lồng ghép: nhân vật Marlow kể lại chuyến hành trình xuống sông Congo qua một người kể chuyện thứ hai. Sự chồng lớp điểm nhìn này làm mờ ranh giới giữa thực tại và hư cấu, giữa nhân chứng và suy tưởng, tạo cảm giác bất định và mơ hồ rất đặc trưng của chủ nghĩa hiện đại.

Bảng so sánh hai ví dụ:

Tác phẩm	Chiến lược điểm nhìn	Hiệu ứng trần thuật
Mrs. Dalloway	Ngôi ba giới hạn, dịch chuyển linh hoạt	Kết nối dòng ý thức, phá vỡ đơn tuyến
Heart of Darkness	Lồng ghép hai lớp người kể	Tạo chiều sâu triết lý và tính hoài nghi

Kết luận: Điểm nhìn như một công cụ kiến tạo ý nghĩa

Điểm nhìn trần thuật không chỉ là công cụ kỹ thuật của người viết, mà là nhân tố định hình cách người đọc hiểu và cảm nhận thế giới của văn bản. Việc lựa chọn, điều chỉnh, hoặc phá vỡ điểm nhìn có thể tạo ra những hiệu ứng thẩm mỹ, tâm lý và nhận thức sâu sắc. Nó là nơi giao thoa giữa hình thức kể chuyện và triết lý nghệ thuật, giữa chiến lược ngôn ngữ và thế giới quan.

Hiểu rõ về điểm nhìn không chỉ giúp người đọc giải mã cấu trúc văn bản, mà còn phát triển tư duy phê bình văn học một cách sắc bén và hệ thống. Trong bối cảnh thế giới ngày càng phức tạp và đa chiều, năng lực phân tích điểm nhìn trần thuật là một kỹ năng then chốt để tiếp cận văn hóa kể chuyện một cách toàn diện và phản tư.

Các nguồn tham khảo chuyên sâu

• Narrative Lab – Georgetown University
• Narrative Inquiry – Cambridge University Press
• JSTOR – Theorizing Narrative Perspective